Tarixdən gələcəyə: Hesabın və kalkulyatorun təkamülü

Bir zamanlar dünya yalnız barmaqların və daşların yaddaşına güvənirdi. Qədim bazarlarda ticarətçilər barmaq hesabı ilə mal dəyişirdi, misirlilər qumda xətlər çəkərək saymağı öyrənirdi. Ancaq zaman keçdi. İnsan yaddaşı zəiflik göstərdi, səhvlər artmağa başladı və bəşəriyyət “dəqiq hesab”ın ardınca düşdü.

Hesabın başlanğıcı

Tarixin ilk hesablama alətlərindən biri - abak idi. Təxminən 2300 il əvvəl Babildə və Çində istifadə olunan bu sadə vasitə, sayma qabiliyyətini fiziki toxunuşla gücləndirirdi. Abaklar insanın zehnini yormadan sürətli hesablama imkanı verirdi. Daha sonra, XVI əsrdə John Napier loqarifm anlayışını təqdim etdi ki, bu da vurma və bölməni toplama və çıxma ilə əvəzləyərək hesablama prosesini sadələşdirdi. Ancaq hələ də "düyməyə basdım – nəticə çıxdı" mərhələsinə çox var idi.

Əgər bu sənə çox ibtidai gəlirsə, unutma – o vaxtlar nə Excel vardı, nə də elektrik. İnsanlar hesablamanı əl ilə vizual şəkildə edirdilər. Və səmərəlilik baxımından, bu üsul min illərlə istifadə olundu.

Pascalın çarxları: bir gəncin atası üçün ixtirası

Əsl dönüş nöqtəsi Blaise Pascal ilə başladı. Yalnız 19 yaşında olan Pascal, vergi məmuru olan atasının uzun və yorucu hesab işlərini yüngülləşdirmək üçün 1642-ci ildə dünyanın ilk mexaniki kalkulyatorunu - “Pascaline” adlanan cihazı yaratdı. Bu cihaz dişli çarxlar vasitəsilə toplama və çıxma əməliyyatlarını yerinə yetirirdi. Əgər bir çarx 9-dan 0-a keçirdisə, növbəti çarx avtomatik 1 vahid artırdı – bu günkü kalkulyatorlardakı “ötürmə” prinsipi məhz o vaxtdan formalaşmışdı.

Pascalın cihazı dövrünün texniki səviyyəsi üçün möhtəşəm idi. Ancaq o qədər də yayıla bilmədi – çünki həm baha idi, həm də mexaniki incəlikləri sıravi istifadəçi üçün mürəkkəb görünürdü.

Qısaca desək: əgər bugün ofisdəki kalkulyator sənə sakitlik verirsə, bunun təməlini o gün Paskal qoymuşdu.

Kalkulyatorun təkamülü: düymələrə doğru

Pascaldan sonra 1673-cü ildə Leibniz çarxlı kalkulyator yaratdı – bu cihaz artıq vurma və bölmə əməliyyatlarını da edə bilirdi. Ardınca XIX əsrdə Charles Babbage “analitik maşın” ideyasını irəli sürdü – bu günkü kompüterlərin atası kimi tanınan cihaz həm proqramlaşdırma, həm də hesablama funksiyalarını özündə cəmləyirdi. Əlbəttə, bu cihazlar böyük və səsli idilər. Amma o dövr üçün bu, mühasibatlıqda çevriliş idi. Bu cihazların praktiki istifadəyə keçməsi uzun zaman aldı.

XX əsrin ortalarında isə böyük sıçrayış baş verdi: elektron kalkulyatorlar meydana çıxdı. 1960-cı illərdə Texas Instruments və Casio kimi şirkətlər ilk portativ kalkulyatorları istehsal etməyə başladı. Sharp şirkəti ilk portativ kalkulyatoru – QT-8D modelini təqdim etdi. Ardınca Texas Instruments çıxdı və 1972-ci ildə TI-2500 Datamath ilə bazarı silkələdi. Eyni ildə Hewlett-Packard şirkəti HP-35 adlı ilk elmi kalkulyatoru təqdim etdi və bu cihaz artıq elmin ayrılmaz hissəsinə çevrildi. Ən maraqlısı odur ki, o vaxtlar belə bir cihaz az qala televizor qədər baha idi.

Mühasibatlıq və kalkulyator: ayrılmaz tandem

Mühasibatlıq kalkulyatorsuz nə qədər yaşaya bilərdi? Əvvəlcə mühasiblər cədvəllər, cəmlər, silgi və qələm arasında qapanmışdı. Hər səhv yeni səhifə, yeni cəhd, yeni yorğunluq demək idi. Ancaq kalkulyatorun masa üzərindəki varlığı bu reallığı dəyişdi. Əl hesabı yerini düymə hesabına verdi. İnsanın zehni enerjisi nəhayət ki, hesablamaya yox, təhlilə yönəldi.

Bugünkü kalkulyatorlar artıq mobil telefondadır, buluddadır, hətta süni intellektlə də birləşib. Amma bu yolun başlanğıcında bir gəncin atasını düşündüyü bir an dayanır.

Kalkulyator sadəcə alət deyil – o, dəqiqliyin simvoludur. Hər düymədə tarix yatır: bir zamanlar əl çarxı fırladan Pascalın izləri, dişli mexanizmlərlə düşünən Babbage’ın xəyalları, elektronik sükut içində nəticə verən cihazların təntənəsi. Və bu gün, hər “=“ işarəsi ilə biz həm tarixə, həm də gələcəyə bir bağ qururuq. Əgər bir gün texnologiya tam dəyişsə belə, inanın ki, bir mühasibin çantasından yenə də kiçik bir düyməli kalkulyator çıxacaq.