Unudulmuş dahilik

Tarix təkcə qalibin hekayəsi deyil, həm də susdurulmuş zəkaların səssiz fəryadıdır. Biz çox zaman Edison, Newton, Darwin kimi adlara fokuslanırıq. Halbuki əslində tarix boyunca bir çox mühüm ideya, kəşf və ixtira ya cəmiyyətin başa düşmədiyi üçün, ya da dövrünün qorxuları və qadağaları səbəbilə unudulmuş, gec tanınmış və ya oğurlanmışdır.

Bu məqalədə məqsədimiz elə bu – gizlənmiş elmi ixtiraları gün işığına çıxarmaqdır. Amma yalnız fiziki ixtiraları deyil – maliyyə, hesabat, idarəetmə və texnoloji sistemlərə təsir etmiş, lakin öz dövründə layiq olduğu dəyəri görməmiş fikirləri də... Çünki, bugünkü ERP sistemlərinin, maliyyə avtomatlaşdırmasının, süni intellektli uçotun təməlini atanlar bəzən orta əsrlərdə gizlənmiş zəka sahibləri olub.

Əl-Cəzari və ERP-dən əvvəlki ERP

XIII əsrdə Mesopotamiyada yaşamış alim və mühəndis Əl-Cəzari, mexaniki mühəndislik və proqramlaşdırıla bilən cihazlar sahəsində əsl inqilab etmişdi. Onun təsvir etdiyi su saatları, avtomatik kuklalar, axışa əsaslanan idarəetmə sistemləri ilk baxışda oyuncaq təsiri bağışlasa da, əslində məlumat axınına əsaslanan ilk riyazi-mexaniki modellər idi.

Məsələn, o, elə bir cihaz düzəltmişdi ki, saatın müəyyən vaxtında musiqi çalır, fiqurlar hərəkətə gəlir, sonra öz-özünə dayanırdı. Bu sadəcə texniki fənd deyildi – bu, məntiqə əsaslanan proqramlaşdırma idi.

Müasir mühasibat sistemlərində istifadə etdiyimiz avtomatik hesablama, təqvim əsaslı ödəniş sistemləri, xəbərdarlıq siqnalları və resurs nəzarəti məhz bu məntiqin müasir interpretasiyasıdır. Yəni Əl-Cəzari, bir növ ilk ERP (Enterprise Resource Planning) məntiqini ortaya qoymuşdu – lakin onun dəyəri Avropada sənaye inqilabından sonra anlaşıldı.

Nikola Tesla və elektron maliyyə sistemlərinin əcdadı

Nikola Tesla yalnız elektrik enerjisi ilə bağlı deyil, həm də nağdsız ödəniş, məsafədən idarə, enerji axınının iqtisadi modelləri ilə də məşğul olmuşdu. 1900-cü illərdə o, nağdsız iqtisadiyyat haqqında danışır, məlumat axınına əsaslanan “universal valyuta” ideyası irəli sürürdü.

Onun 1904-cü ildə qeyd etdiyi bir konsepsiya belə idi: “Pul deyil, enerji vahidləri iqtisadi mübadilənin əsası ola bilər.” – bu, müasir kriptovalyuta, karbon kreditləri və rəqəmsal ödəniş sistemlərinin ideyası ilə üst-üstə düşür.

Tesla həm dövrünün maliyyə elitası tərəfindən qəbul edilmədi, həm də çox irəli getmişdi. Onun maliyyə texnologiyalarına yanaşması 100 il sonra reallaşmağa başladı – blockchain, fintech, token əsaslı iqtisadiyyat formatında.

Leibniz və ilk hesablama maşını: Mühasibatlığın başlanğıcı

Gottfried Wilhelm Leibniz – adətən fəlsəfə və riyaziyyatla əlaqələndirilir, lakin 1673-cü ildə onun düzəltdiyi “Stepped Reckoner” adlı mexaniki cihaz, ilk kalkulyator nümunələrindən biri idi. Bu alət toplama, çıxma, vurma və bölmə əməliyyatlarını yerinə yetirə bilirdi.

Müasir mühasibat uçotu, vergi hesabatı, gəlir-xərc analizləri – bunların hamısı bu tip mexaniki hesablama cihazlarının rəqəmsal təkamülüdür. Amma Leibnizin qurğusu dövrünün texnoloji imkanlarına görə geniş yayılmadı, sadəcə ideya kimi qaldı. Onun bu kəşfi yalnız XIX əsrdə Charles Babbage tərəfindən davam etdirildi.

Qorxu, siyasət və elmin susdurulması

Tarix boyu bir çox ixtira kilsə, dövlət, və ya güc strukturlarının basqısı ilə gizlədildi. Bruno yandırıldı, Galileo susduruldu, İbn Sinanın tibbi sistemləri Avropada yüz illərlə gizli saxlanıldı. Elə müasir sistemlərdə də müəyyən yeniliklər – məsələn, vergi sistemlərinin şəffaflaşdırılması, rəqəmsal izlər – “istəməyən”lər tərəfindən təxirə salınır.

Bu, bizə göstərir ki, təkcə ideyanın mövcudluğu yetmir, onun dövrü, konteksti və dəstək sistemi də olmalıdır.

Bu gün: Gizlədilən və ya görünməyən yeni “Tesla”lar kimdir?

İndi özümüzdən soruşmalıyıq: bəlkə də bugünkü süni intellekt sahəsində çalışan hansısa gəncin ideyası, elə bu gün təqdir olunmadığı üçün “gələcəyin keçmişində” unudulacaq?

Bəlkə də vergi sahəsində şəffaflıq üçün hazırlanmış bir alqoritm, ya da dövlət maliyyə uçotunda AI tətbiqi – sadəcə anlaşılmadığı üçün kənara atılır?

Bəs biz nə qədərini görürük, nə qədərini isə qorxularla rədd edirik?

Unudulmuş ixtiralar sadəcə tarixi fakt deyil – onlar sistemdəki gecikməni, bəşəriyyətin qorxuya uduzduğu anları və dəyişməyə hazır olmayanda nələri itirdiyini göstərir. Əl-Cəzari, Tesla, Leibniz və digərləri bizə bir şeyi xatırladır: Əgər ideyanın dəyərini vaxtında tanımasaq, o ya başqa bir millətin, ya da başqa bir dövrün sərvətinə çevriləcək.

Bugünkü dünyada – xüsusən də maliyyə və vergi texnologiyalarının dəyişdiyi bir vaxtda – bəlkə də ən böyük ixtira, sadəcə bir kənarda susdurulmuş vəziyyətdə gözləyir.