İnflyasiya və Devalvasiya Pulun həyatı və dəyər dəyişmələri

İnflyasiya - ümumi qiymət səviyyəsinin müəyyən zaman intervalında davamlı və ardıcıl artmasıdır. İnflyasiya, əksər hallarda, istehlak qiymət indeksi (İQİ), istehsalçı qiymət indeksi (İPİ) və ya deflyator kimi makroiqtisadi göstəricilər vasitəsilə ölçülür. İnflyasiyanın əsas səbəbləri iqtisadiyyatda tələb və təklif arasında yaranan tarazlıq pozuntuları, istehsal xərclərinin artması, pul kütləsinin genişlənməsi və inflyasiya gözləntilərinin formalaşması kimi faktorlarla bağlıdır.

İqtisadi nəzəriyyədə inflyasiya üç əsas kateqoriyaya bölünür:

• Tələb tərəfdən inflyasiya: İqtisadiyyatda tələb təklifdən çox olduqda qiymətlər yüksəlir. Bu, iqtisadi artım dövründə, məşğulluğun yüksək olduğu və pul kütləsinin aktiv olduğu şəraitdə baş verir.
• Maliyyət inflyasiyası: İstehsalın xərcləri artdıqda, məsələn, əmək haqqının, xammal və enerji qiymətlərinin yüksəlməsi ilə qiymətlər artır.
• Monetar inflyasiya: Pul kütləsinin iqtisadiyyatda artırılması (məsələn, Mərkəzi Bankın pul siyasəti nəticəsində) qiymətlərin qalxmasına səbəb olur.

İnflyasiyanın idarə olunmaması sosial qeyri-müəyyənliyi və iqtisadi sabitliyin pozulmasına gətirib çıxara bilər. Ona görə də, mərkəzi banklar inflyasiyanı müəyyən bir səviyyədə - adətən 2-5% arasında — nəzarət altında saxlamağa çalışırlar.

Sadə dillə desək, inflyasiya o deməkdir ki, bazarda satılan bütün məhsul və xidmətlərin qiyməti zamanla artır. Bu, o deməkdir ki, əvvəllər 1 manatla aldığın məhsulları indi daha baha almaq məcburiyyətindəsən. Yəni pulun dəyəri azalır, alıcılıq qabiliyyətin zəifləyir. Məsələn, keçən il 1 manata aldığın çörək, bu il 1 manat 20 qəpiyə satılır.

• Dünya səviyyəsində: 1970-ci illərdə baş verən neft böhranı dünya iqtisadiyyatında neft qiymətlərinin kəskin artmasına səbəb oldu. Bu isə maliyyət inflyasiyasına səbəb oldu, yəni istehsalın xərcləri artdı və qiymətlər qlobal səviyyədə yüksəldi. Nəticədə, bir çox ölkələrdə inflyasiya 10-15%-lərə çatdı.
• Azərbaycanda: 1990-cı illərin əvvəllərində iqtisadi keçid və sovet sistemindən ayrılmanın təsiri ilə yüksək inflyasiya müşahidə olundu. Əhalinin alıcılıq qabiliyyəti ciddi dərəcədə azaldı, sosial vəziyyət gərginləşdi. 2000-ci illərdə neft gəlirləri və iqtisadi islahatlar nəticəsində inflyasiya nisbətən sabitləşdi, lakin 2015-2016-cı illərdə neftin qiymətlərinin azalması ilə yenidən qiymət artımları müşahidə edildi.

Devalvasiya - sərt və ya yarı sərt valyuta rejimlərində milli valyutanın digər valyutalar qarşısında rəsmi şəkildə dəyərinin azaldılmasıdır. Devalvasiya siyasəti adətən xarici ticarətdə rəqabət qabiliyyətini artırmaq və ticarət balansını düzəltmək üçün tətbiq olunur.

Devalvasiyanın əsas təsirləri aşağıdakılardır:

• İxracatı stimullaşdırır: Milli valyutanın dəyərinin azalması yerli məhsulların xarici bazarlarda qiymətini azaldır, bu da ixracatı artırır.
• İdxal mallarının bahalaşması: Xarici malların milli valyutada qiyməti artır, bu da daxili inflyasiya təzyiqini gücləndirir.
• Xarici borcların yükünün artması: Xarici valyutada olan borclar milli valyutada baha başa gəlir, dövlət və şirkətlər üçün maliyyə yükü ağırlaşır.

Devalvasiyanın uzunmüddətli effektivliyi makroiqtisadi sabitlik və institusional gücdən asılıdır.

Bu o deməkdir ki, ölkənin pulu başqa ölkələrin puluna nisbətdə ucuzlaşır. Məsələn, əvvəllər 1 dollar 1 manat idisə, indi 1 dollar 1.5 manata satılır. Bu, o deməkdir ki, xaricdən gətirilən mallar bahalaşır, ancaq ölkənin məhsulları xarici bazarlarda daha ucuz olur və daha çox satılır.

• Dünya səviyyəsində: 1920-ci illərin Almaniyası hiperinflyasiya dövründə valyutanın sürətlə dəyər itirməsi və devalvasiyası ilə qarşılaşdı. Bu, pulun əsl dəyərsizləşməsi ilə nəticələndi və iqtisadi sistemin çöküşünə səbəb oldu.
• Azərbaycanda: 2015 və 2016-cı illərdə manatın iki dəfə yaxın devalvasiyası baş verdi. Neftin dünya qiymətlərinin düşməsi və valyuta ehtiyatlarının azalması manatın dəyərinin azalmasına gətirib çıxardı. Bu, idxal mallarının bahalaşmasına və inflyasiya təzyiqinin artmasına səbəb oldu.

İnflyasiya və devalvasiya iqtisadi sistemin dinamikliyini təmin edən mühüm makroiqtisadi dəyişkənlərdir. Onların idarə olunması iqtisadi sabitliyin, real gəlirlərin qorunmasının və dayanıqlı inkişafın təminatçısıdır. İnflyasiyanın nəzarətsiz artması iqtisadiyyatda qeyri-müəyyənlik yaradır, sərmayə qoyuluşunu azaldır və sosial gərginliyi artırır. Devalvasiya isə xarici ticarətdə rəqabət qabiliyyətini müvəqqəti yaxşılaşdıra bilər, lakin uzunmüddətli perspektivdə institusional güc olmadan inflyasiya təzyiqlərini artıraraq iqtisadi disbalansa səbəb ola bilər.

İnflyasiya və devalvasiya iqtisadiyyatın “nəfəs alması” kimidir - az və çox, amma daim gedən proseslər. Bunları yaxşı idarə etmək vacibdir ki, insanların cibindəki pulun dəyəri qorunsun, mallar bahalaşmasın, həyat rahat olsun. Əks halda, qiymətlər çox artarsa, insanlar daha çox çətinlik çəkər, ölkə iqtisadiyyatı zəifləyər.

Müasir iqtisadiyyatlarda inflyasiya və devalvasiyanın qarşısının alınması və optimal səviyyədə idarə olunması üçün səmərəli iqtisadi siyasət, güclü institutlar və davamlı iqtisadi islahatlar zəruridir.